Mutyzm wybiórczy – spojrzenie logopedy

 

            Mutyzm w Zestawieniu form zaburzeń mowy prof. Haliny Mierzejewskiej  i dr Danuty Emiluty-Rozya umieszczono jako zaburzenie mowy egzo-endogenne i zdefiniowano je jako psychogenne zablokowanie czynności mówienia, najczęściej wybiórcze, na bazie dyspozycji systemu nerwowego.

 

Mutyzm - „zamilknięcie”

 

            Mutyzm jest zaburzeniem mowy polegającym na zahamowaniu czynności mówienia przy zachowanym w pełni prawidłowym rozumieniu wypowiedzi słownych. Nie zaistniały  w tych przypadkach żadne zmiany  ani  w obwodowej, ani w ośrodkowej części aparatu mowy. Mutyzm dotyczy osób, które wcześniej mówiły i nie mają zdiagnozowanych zmian foniatrycznych czy neurologicznych. Jest to niemożność mówienia z powodu bloku psychicznego, co odróżnia go na przykład od afonii, która związana jest   z zaburzeniami czynności krtani.

Mutyzm może przybierać dwie formy:

a) mutyzm całkowity, globalny, dotyczący sytuacji, gdy osoba mówiła, przestała mówić i nie mówi w ogóle (bardzo rzadko występujący),

b) mutyzm wybiórczy, selektywny – osoba nie mówi w określonej sytuacji, miejscu,  w obecności jakiejś osoby.

 

Przyczyny wystąpienia mutyzmu

 

            Przyczyny wystąpienia mutyzmu mają charakter wieloczynnikowy. Jedną    z nich może być jednorazowa trauma, silne przeżycie, szok, ale również wiele pozornie drobnych przeżyć związanych z miejscem (np. szpital), osobą, sytuacją komunikacyjną (np. szereg niepowodzeń w czasie wypowiedzi ustnych w szkole). Zauważa się też okoliczności w okresie okołoporodowym, np. w postaci lekkiego niedotlenienia, mogące wpływać na wystąpienie mutyzmu. Ponadto należy wziąć pod uwagę skłonności rodzinne, występującą od pokoleń ograniczoną komunikację werbalną (tzw. ciche dni, okresowe lub ciągłe nieodzywanie się do siebie członków rodziny itp.).

            Mutyzm najczęściej pojawia się w sytuacjach przełomowych dla dziecka. Przeważnie wiąże się z rozpoczęciem przez nie wychowania przedszkolnego i rozłąką  z najbliższymi, rozpoczęciem nauki w pierwszej klasie lub zmianą środowiska (np. zmiana szkoły, miejsca zamieszkania).

            W grupie dzieci mutystycznych przeważają dziewczynki.

 

Charakterystyka wyglądu i zachowania dziecka z mutyzmem:

 

–                   kręgosłup prosty, głowa i ramiona pochylone do przodu,

–                   sztywne napięcie kończyn,

–                   unikanie kontaktu wzrokowego, spojrzenia w dół lub w bok,

–                   uważne obserwowanie otoczenia, kontrolowanie go,

–                   stawianie biernego oporu, ale również zachowania agresywne,

–                   różne zachowanie w domu i poza nim (często dzieci te w domu są   dominujące, pełne życia, głośne, gadatliwe, ale też kłopotliwe, uparte,   obrażające się, agresywne, natomiast poza domem – zahamowane, bojaźliwe,  bierne, ale jednocześnie aktywnie trzymające się z tyłu).

 

Jak porozumiewają się osoby cierpiące na mutyzm?

 

W procesie komunikacji osoby z mutyzmem wykorzystują szept, gesty, mowę ciała, mimikę (choć w bardzo ograniczonym zakresie), rysunki, pismo.

 

Diagnoza mutyzmu

 

Mutyzm u dziecka diagnozuje lekarz psychiatra dzieci i młodzieży.

Kryteria diagnozy według DSM IV przedstawiają się następująco:

1.  Brak mówienia w określonych sytuacjach (w których mówienie jest oczekiwane) pomimo mówienia w innych.
2.  Zaburzenie utrudnia osiąganie sukcesów edukacyjnych lub zawodowych oraz komunikację społeczną.
3.  Czas trwania zaburzenia wynosi co najmniej 1 miesiąc (nie ogranicza się do pierwszego miesiąca w szkole).
4.  Brak mówienia nie wynika z braku znajomości języka lub dyskomfortu związanego   z posługiwania się danym językiem.
5.  Zaburzenia nie można wyjaśnić poprzez zaburzenia komunikacji (np. jąkanie), całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm), zaburzenia psychotyczne (schizofrenia).

PAMIĘTAJMY!

Jednym z kryteriów rozpoznawczych dla mutyzmu wybiórczego jest czas trwania zaburzenia – minimum miesiąc.

 

Terapia dziecka z mutyzmem

 

            W procesie terapii dziecka z mutyzmem logopeda pełni funkcję wspomagającą, ponieważ najważniejsza jest praca z psychologiem, której celem jest dotarcie do przyczyny zaburzenia i wyeliminowanie jej lub zminimalizowanie wpływu tej przyczyny na psychikę dziecka. W terapię powinny być zaangażowane osoby z otoczenia dziecka (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie, koledzy i ich rodzice, środowisko szkolne  lub przedszkolne).

            Główną zasadą obowiązującą podczas terapii jest stwarzanie sytuacji,  w których dziecko będzie chciało mówić (bez kar i nagród), a przede wszystkim niezmuszanie do mówienia.

            Logopeda bywa pierwszym specjalistą, do którego szkoła czy przedszkole odsyła rodzica z dzieckiem, które nie mówi. Wielu logopedów podejmuje się pracy z dziećmi mutystycznymi i osiąga sukcesy. W wypadku tego zaburzenia pomocna jest każda profesjonalna interwencja. Najgorszy sposób traktowania dzieci z mutyzmem wybiórczym to zostawienie ich w spokoju, bo każdy dzień, miesiąc i rok takiego spokoju utrwala mechanizmy powodujące mutyzm. Bywają logopedzi, którzy zajmują się takim dzieckiem klasycznie, zaczynając od ćwiczeń artykulacji. Szansa powodzenia jest wtedy, niestety, niewielka. Nawet jeśli dziecko będzie wykonywało ćwiczenia (a może tak się zdarzyć, bo  niektóre dzieci są w stanie podjąć ćwiczenia artykulacyjne) i wykona je prawidłowo, to nie zlikwiduje to jego problemów z porozumiewaniem się za pomocą mowy.

            Bywa jednak, że niektórzy logopedzi zaczynają od obniżania napięcia, nawiązywania kontaktu, budowania relacji. Pracują więc bardziej w nurcie psychologicznym niż logopedycznym. Mają gotowość, aby nie ograniczać się do czystej logopedii, wiedzą, co to jest mutyzm wybiórczy i chcą podjąć wyzwanie pomagania takiemu dziecku. Wypracowują sobie własne strategie i osiągają za ich pomocą sukcesy.

            Pamiętajmy, że logopeda nie może odmówić pracy z dzieckiem, „bo ono nie mówi”, bo brak jest materiału i możliwości pracy z niemówiącym dzieckiem. Taka postawa niekiedy odwleka o długie lata kolejną próbę znalezienia fachowej pomocy dla dziecka       z mutyzmem wybiórczym. Dlatego tak ważne jest, aby logopeda zaczął pracę z dzieckiem mutystycznym, potrafił rozpoznać jego problem i odesłał je do innego fachowca, który będzie gotów pracować nad obniżeniem poziomu lęku. Logopeda może być wtedy niezwykle cennym współpracownikiem i wspierać terapię. Dzieci z mutyzmem często zaczynają mówić szeptem bądź cichutko, dość niewyraźnie, dlatego ważne jest, aby pracować nad wzmocnieniem pojawiającego się głosu. Warsztat logopedy może być na takim etapie niezwykle pomocny i cenny.

 

Sposób postępowania logopedycznego

 

            Logopeda nawiązuje kontakt z dzieckiem, zdobywa jego zaufanie, akceptację. Stwarza dziecku w gabinecie poczucie bezpieczeństwa. Nie zmusza, nie zachęca do mówienia, ale stwarza sytuacje, w których dziecko będzie chciało mówić. Organizuje zajęcia w sposób ciekawy, angażujący dziecko, wymagający różnorodnej aktywności. Stwarza sytuacje, by dziecko mogło wykonywać polecenia, ale również by mogło wydawać polecenia – sposoby (gest, wzrok) wybiera dziecko.

            Logopeda wykonuje z dzieckiem ćwiczenia oddechowe. Prowadzi „ćwiczenia głosowe” - ćwiczenia szeptem, by zachęcić do powtarzania samogłosek, sylab; wykorzystuje ludziki-zabawki, pacynki, które „rozmawiają” naprzemiennie: szept z głosem. Wychodzi poza gabinet – organizuje zabawy ruchowe wzmagające aktywność, zabawy, podczas których należy zasygnalizować coś za pomocą krzyku lub śmiechu.

 

Podsumowanie

            Ćwiczenia logopedyczne nie mogą być stosowane na samym początku pracy  z dzieckiem dotkniętym mutyzmem wybiórczym. Musi je poprzedzić praca terapeutyczna – prowadzona albo przez samego logopedę, albo przez terapeutę (psychologa), z którym logopeda podejmie współpracę.

 

 

Bibliografia

1. Emiluta-Rozya D., Modyfikacja zestawienia form zaburzeń mowy  H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya, [w:] Porayski – Pomsta J.(red.), Diagnoza i terapia w logopedii, Warszawa 2008, s. 25-36.

2. Emiluta-Rozya D., Wykład wygłoszony w ramach przedmiotu „Mutyzm i inne psychogenne oraz środowiskowe zaburzenia mowy” Podyplomowych Studiów Logopedycznych Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku, 2008.

3. Ołdakowska-Żyłka B., Logopedzi jako specjaliści pomagający dzieciom z mutyzmem wybiórczym, https://logopeda.org.pl/publikacja.phpid=45.

4. Tarkowski Z., Dziecko nie mówi. Dlaczego? Czy i kiedy zacznie?, Gdańsk 2018.

5. Diagnoza dziecka z podejrzeniem mutyzmu wybiórczego, http://www.mutyzm.org.pl/diagnoza/

 

Ewelina Siemiątkowska