ZABAWA JAKO METODA PRACY Z DZIECKIEM

Miłosz Marcysiak

 

W zabawie znajdziemy furtkę do podświadomości
i do wrodzonej uczciwości, która rozkwita w okresie niemowlęctwa,
a potem znowu przemienia się w niedojrzały pączek.

D. W. Winnicott

 

            Zabawa jest najważniejszą aktywnością dziecka. Zajmuje najbardziej istotne miejsce w jego życiu. Służy poznawaniu świata, zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego. To dzięki zabawie dziecko uczy się wyrażać emocje i radzić sobie z nimi (Winnicott, 2011). Jako forma poznawania świata zabawa dziecka odgrywa istotną rolę w jego rozwoju, co na przestrzeni wieków potwierdzali filozofowie, pedagodzy i psycholodzy. Zwracali również uwagę na znaczenie obserwowania zabawy w poznaniu i zrozumieniu dziecka (Muchacka, 2014; Landreth, 2016; Albański, 2018). Już w XVIII wieku Jean-Jacques Rousseau (wybitny myśliciel) podkreślał znaczenie swobodnego wychowania, twierdząc, że może to chronić dziecko przed negatywnymi skutkami oddziaływań z zewnątrz, jak próby narzucenia dziecku z zewnątrz różnych celów i ideałów, które miałoby ono realizować. Obecnie, jak wynika z badań (Wenner, 2009), czas przeznaczany na swobodną zabawę jest coraz bardziej skracany na rzecz aktywności zaplanowanych i kontrolowanych przez dorosłych oraz na oglądanie telewizji i kontakt z komputerem oraz Internetem (Brzezińska i wsp., 2011).

Celem niniejszej publikacji jest zapoznanie rodziców z istotą dziecięcej zabawy, jej funkcją oraz znaczeniem dla rozwoju dziecka. To ważne, żeby uzmysłowić sobie, że zabawa jest nie tylko sposobem spędzania czasu przez dziecko, ale cenną aktywnością, która pomaga mu poznawać świat, otoczenie i samego siebie oraz wchodzić w relacje z innymi. Publikacja ma również na celu przedstawienie zabawy jako narzędzia pracy z dzieckiem, wykorzystywanego w terapii, zawiera prezentacje wybranych zabaw terapeutycznych, które można wykorzystać w pracy z dzieckiem.

Zabawa pojawia się bardzo wcześnie u dziecka, właściwie od momentu, gdy zdobywa ono umiejętność chwytania przedmiotów rękoma i manipulowania nimi. Towarzyszy dziecku przez wiele, wiele lat, przechodząc przeobrażenia w jego różnych okresach rozwojowych. Zabawa jest dobrowolną, aktywnością, motywowaną wewnętrznie i kierowaną przez dziecko. Zabawa wymaga swobody wyboru przez niego w określeniu sposobu użycia różnych przedmiotów – często są to zabawki, ale należy pamiętać, że dzieci, zwłaszcza w okresie przedszkolnym mogą wykorzystywać do zabawy różne przedmioty z otoczenia. Zabawa wymaga zatem twórczej ekspresji zarówno sfery fizycznej, jak i umysłowej oraz emocjonalnej. Wiąże się też często z interakcją społeczną. Zabawa ma uniwersalne znaczenie dla naturalnego rozwoju oraz integralności dziecka, co znajduje odzwierciedlenie w proklamowaniu jej przez ONZ jako powszechnego i niezbywalnego prawa dziecka (Landreth, 2016).  

Zabawa, zdaniem Rochovskiej (2011) ma istotne implikacje dla sfery psychicznej dziecka i nie należy jej postrzegać, nawet u starszych dzieci, jako marnowania czasu. Należy sobie również uświadomić, że celem zabawy z punktu widzenia dziecka jest po prostu zabawa. Ma ona spontaniczny charakter i jest przyjemnym i cennym procesem sama w sobie. W zabawie dużego znaczenia nie ma jej końcowy rezultat, ale sam fakt zabawy – mierzenia się na dziecięcy sposób z rzeczywistością. Dziecko nie uczestniczy w zabawie ze świadomością, żeby przekonać się, jak coś działa, by wypróbować dorosłe role, czy stymulować wyobraźnię. Dziecko bawi się, jest to zabawne, sprawia mu to przyjemność, a nauka, jak z tego płynie jest dla niego przypadkowa. Szczególnie dotyczy to najmłodszych, którzy uczą się przez zabawę, tak jak przez wszystkie formy doświadczenia.

            Według Lwa Wygotskiego zabawa to nie tylko dominujący, ale najważniejszy czynnik rozwoju dziecka. Pojęcia modelowane kulturowo wpływają na uczenie się, co jest siłą napędową rozwoju intelektualnego (Furmanowska, 2017).

Zabawa stanowi, również wielostronne oddziaływanie na dziecko. Przede wszystkim ułatwia poznawanie rzeczywistości, angażuje jego procesy emocjonalne, ale też oddziałuje na działalność praktyczną. Poprzez zabawę dziecko może nie tylko ujawniać swoje przeżycia i konflikty,  lecz  również  rozładowywać  napięcie  emocjonalne,  lęk, rozdrażnienie, poczucie zagrożenia, złość, gniew, irytację (Winnicott, 2010; Rochovska, 2011). Dzieci podczas zabawy uczą się tego, czego nie może ich nikt nauczyć. Dzięki zabawie mogą poznawać rzeczywisty świat rzeczy, zwierząt i ludzi, który istnieje w czasie i przestrzeni. Poprzez zaangażowanie w proces zabawy, uczą się znaczeń i wartości obowiązujących w otaczającym świecie, ale jednocześnie uczą się w indywidualny sposób eksplorując rzeczywistość i eksperymentując. Dzieci nawiązują w czasie zabawy kontakt fizyczny, rywalizują, czasem zachowują się agresywnie w związku z tym, ale w sposób akceptowalny społeczne i uczą się pozostawać w dobrych stosunkach z innymi (Landreth, 2016). Zabawa zaspokaja również naturalną potrzebę aktywności fizycznej dziecka. Pozwala na rozładowanie napięcia, osiąganie trudnych celów, uwalnia od frustracji, pomaga w uwolnieniu wyobraźni, poznaniu symboli ich kultury, rozwijaniu umiejętności, wyrażaniu indywidualności swojej osobowości i czerpania z wewnętrznych zasobów, przygotowując do obowiązków życiowych (Landreth, 2016). Wiele zabaw wymaga od dziecka dużej precyzji i koordynacji ruchowej, rozwijają refleks, szybkość i sprawność. Zabawa zaspokaja naturalną potrzebą ruchu
u dzieci (pokonywanie torów przeszkód, skakanie przez skakankę, gra w gumę, wspinanie się) (Brzezińska i wsp., 2011).

Praca terapeutyczna z dziećmi odbywa się poprzez zabawę. W ten sposób wyglądają sesje terapeutyczne z dziećmi. Terapeuta uczestniczy w dziecięcych zabawach, stara się uchwycić rozgrywane w nich emocje i sytuację, nazwać je dzieci i w ten sposób dostać się do wewnętrznej rzeczywistości dziecka. Tak, jak rozmowa
z dorosłym pozwala wyrazić skrywane emocje, uporać się z trudnymi myślami, nazwać aktualne stany, tak samo zabawa pozwala na to wszystko dziecku. Dzieci podczas zabawy wyrażają siebie pełniej i bardziej bezpośrednio niż za pomocą słów, co pozwala na bardziej efektywne komunikowanie się, zarówno w interakcjach społecznych, jaki terapeutycznych. Dlatego terapeutyczna relacja z dziećmi powinna przebiegać poprzez zabawę, ponieważ pomaga rozwiązywać konflikty i komunikować uczucia, a zabawki są istotnym środkiem urzeczywistniającym ten proces. Podczas swobodnej zabawy, bez instruowania, ale pod okiem terapeuty, dziecko wyraża swoją indywidualną myśl i działanie, uwalnia uczucia i postawy, bezpiecznie je projektując za pośrednictwem zabawek, które wybiera samodzielnie. Zabawa jest dziecięcym sposobem wypracowania równowagi i kontroli we własnym życiu (Jacobs, 2007; Landreth, 2016; Winnicott, 2019).

Istotne znaczenie ma również symboliczna funkcja zabawy, która wypełnia przestrzeń między realnym doświadczeniem a myśleniem abstrakcyjnym. Dzieci podczas zabawy zajmują się konkretnymi przedmiotami, które stanowią symbol jego bezpośrednich lub pośrednich doświadczeń. Umożliwia to im na swobodne asymilowanie swoich doświadczeń bez ograniczeń ze strony środowiska, co daje zadowolenie i pozwala na większe poczucie kontroli i bezpieczeństwa (Jacobs, 2007; Winnicott, 2011; Landreth, 2016).

Dzięki symbolom używanym podczas zabaw dziecko ma możliwość zdobycia różnych doświadczeń poznawczych. Według M. Tyszkowej, treścią zabaw tematycznych są doświadczenia dzieci w świecie realnym. Dziecko komunikuje wiedzę i doświadczenia samemu sobie, a następnie dokonuje interpretujących wyborów, co jest formą autokomunikacji. Pozwala to na samorganizację psychiki dziecka. Zwraca też uwagę na rolę dorosłych w modelowaniu działań zabawowych dziecka oraz na konieczność stwarzania dzieciom odpowiednich warunków do swobodnej zabawy (Muchacka, 2014). Dzięki zabawie dziecko zdobywa wiedzę o otaczającym je świecie zarówno samodzielnie w sposób bezpośredni, jak pośrednio ucząc się od dorosłych i rówieśników, poprzez obserwowanie i wzorowanie się na zachowaniach i zwyczajach ludzi dorosłych (Brzezińska i wsp., 2011). W zabawie dziecko odkrywa zasady współpracy, polegające na wcześniejszym zaplanowaniu ról i ich odgrywanie. Daje to okazję do nabywania takich umiejętności społecznych jak jasne wyrażanie swoich potrzeb i swojej woli, nawiązywania kontaktu z innymi dziećmi, słuchania tego, co mówią, rozumienia ich intencji, ale też dostrzegania niezgodności i sprzeczności, radzenia sobie z silnymi emocjami własnymi i kolegów, rozwiazywania sporów i konfliktów poprzez np. szukanie kompromisu. Pozwala na doskonalenie umiejętności perswazyjnych (Brzezińska i wsp., 2011). Zabawa służy też rozumieniu przez dziecko społecznych ról dorosłych, przybierając w zabawie zarówno role rodzinne, jak i zawodowe wzmacnia tożsamość płciową. Ponadto odgrywając doświadczenia wybranej postaci, dziecko przeżywa związane z rolą sytuacje, dzięki czemu uczy się regulować własne stany emocjonalne i rozumieć uczucia innych.  Zabawa rozwija samokontrolę, ponieważ dziecko uczy się czekania, samoograniczania, podporządkowywania regułom oraz panowania nad impulsami. Brzezińska i wsp. (2011) potwierdza również terapeutyczne znaczenie zabawy, ponieważ dziecko w bezpiecznej sytuacji może ujawniać bolesne dla siebie przeżycia, które realnie mają miejsce.

Zabawa pomaga także ćwiczyć pamięć i spostrzeganie (układanki, zabawy grupowe typu „Co się zmieniło?”). Zabawa „na niby” nazywana jest drogą do rozwoju myślenia abstrakcyjnego, ponieważ dziecko uczy się odróżniać świat fikcji, który występuje w zabawie od świata realnego, odkrywając przy tym, że prawa rządzące tymi światami się różnią (Brzezińska i wsp., 2011). Zabawa jest jedną z najwcześniejszych aktywności, w których dziecko ma możliwość rozwijania swojej kreatywności
i pomysłowości, co pozwala mu na doświadczenie poczucia sprawstwa, tzn. bycia twórcą swoich myśli i działań. Realizuje własne pomysły, wymyślając zabawy (Brzezińska i wsp., 2011).

Interesującym doświadczeniem jest zabawa grupowa. Wielu badaczy zwróciło uwagę na znaczenie grupy rówieśniczej w procesie zmian, ponieważ dzieci uczą się przede wszystkim przez interakcję, obserwację i przysłuchiwanie się rówieśnikom. Podobnie wsparcie ze strony grupy rówieśniczej może być bardziej skuteczne niż wsparcie od dorosłych. Grupa może być dla dziecka głównym źródłem informacji zwrotnych dotyczących jego zachowań, zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Pobudza członków grupy do zmiany, wspierając ich w tym procesie, jak również rozwija umiejętności dawania i przyjmowania informacji zwrotnych oraz uczy wzajemnej pomocy. Grupa jest bezpiecznym środowiskiem i daje możliwość dzielenia się swoimi przeżyciami, a także sprawdzania nowych umiejętności i zachowań (Geldard i Geldard, 2005). Praca psychologiczna poprzez zabawę dotyczy również pracy z grupą.

Jedną z form pracy grupowej jest trening umiejętności społecznych. Umiejętności społeczne są bardzo ważne w rozwoju dziecka, ponieważ to od nich będą zależały relacje. Dzieci nie potrafiące nawiązać relacji z innymi mogą odczuwać niepokój w sytuacjach społecznych i w związku z tym będą się z nich wycofywały. Może to też być powodem odtrącenia przez rówieśników i w konsekwencji prowadzić do trudności emocjonalnych i problemów z zachowaniem. Jak dowodzą badania, istnieje związek między zdolnościami społecznymi ukształtowanymi w dzieciństwie a funkcjonowaniem społecznym i psychicznym oraz nauką. Trening umiejętności społecznych może być pomocny w zakresie takich kompetencji u dziecka jak m. in.: współdziałanie w zabawie, prowadzenie rozmowy towarzyskiej, reagowanie w pozytywny sposób na próbę nawiązania relacji towarzyskiej, włączanie się we właściwy sposób do rozmowy w grupie, określanie i wyrażanie uczuć, przewidywanie konsekwencji swojego zachowania, reagowanie na problemy innych, zrozumienie nakazów społecznych,  przystosowywanie swojego zachowania do wymogów  w grupie, świadomość własnego wizerunku oraz koncepcja własnej osoby (Geldard i Geldard, 2005).

Terapia psychologiczna, psychoterapia (w przypadku małych dzieci – poprzez zabawę) oraz trening umiejętności społecznych, to formy pomocy psychologicznej oferowane przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną. Udział w tych oddziaływaniach może mieć istotny wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, jego umiejętności radzenia sobie oraz umiejętność rozwiązywania problemów.
Z dobrodziejstwa jakie niesie wspólna zabawa warto korzystać także w domu. Jak zatem, w obecnej rzeczywistości zrealizować rekomendacje i zapewnić dzieciom trochę czasu na swobodne dojrzewanie różnych pomysłów i na ich samodzielne zrealizowanie?

Zdaniem Brzezińskiej (2011) zasadne wydaje się:

• takie zaplanowanie dnia, żeby dziecko miało czas na spokojne powstawanie pomysłów w głowie dziecka i dawało gotowość do samodzielnego robienia czegoś,  
• nieograniczanie czasu przeznaczonego na zabawę, jeśli to możliwe,
• niestosowanie presji czasu w trakcie podejmowanych przez dzieci działań,
• zminimalizowanie nadmiernej kontroli nad przebiegiem zabawy.

 

Na zakończenie kilka propozycji zabaw, które poza wspólnym spędzeniem czasu dadzą możliwość rozwoju kompetencji społecznych i emocjonalnych u dzieci (Kaduson
i Schaefer, 2011):

 Balony pełne uczuć (Glenda F. Short)

 Celem zabawy jest wspieranie dziecka w określaniu, wyrażaniu i panowaniu (regulowanie, radzeniu sobie) nad swoimi emocjami.

Opis

Dziecko rysuje trzy balony (lub więcej). W balonie numer jeden znajdują się uczucia, które dziecko zna i potrafi zidentyfikować. Balon ten nazywa się „Wszystkie rodzaje uczuć”. Pozostałe balony również otrzymują swoje nazwy, które są związane
z przeżywaniem aktualnych uczuć, np. separacja lub rozwój rodziców. Wtedy balon drugi może być nazwany „Rozwód”, trzeci „Mama”, a czwarty „Tata”. Z balonu „Wszystkie rodzaje uczuć” uczucia przenoszone są do balonów „Mama” i „Tata”. Dzięki temu dziecko wyraża i omawia swoje uczucia wobec rodziców. Kiedy dziecko zaczyna rozumieć to,
co czuje, sytuacja się normuje i zmniejsza się lęk. Ćwiczenie może być stosowane podczas sesji indywidualnych i grupowych, ale też do omawiania sytuacji szkolnych. Tematami zabawy mogą być wszystkie problemy i wydarzenia życiowe.

Metoda pomaga wszystkim dzieciom i wprowadza odrobinę radości i kreatywności
w widzenie i rozumienie doświadczania wielu uczuć, wśród nich również zahamowania.

 

Slime (leczenie deprywacji sensorycznej) (Neil Cabe)

   Celem zabawy jest dostarczenie stymulacji sensorycznej w bezpiecznym otoczeniu z jasno określonymi granicami, dające wskazówki i poczucie bezpieczeństwa. Ćwiczenia opierają się na wykorzystaniu zmysłu dotyku, a zabawa jest przyjemna i pożyteczna.

Opis

Do zabawy potrzebna jest masa solna (prosta, nietoksyczna mieszanina mąki, soli, wody i oleju roślinnego, w zależności od potrzeb z dodatkiem barwników spożywczych
i aromatów) i slime (mieszanina kleju, wody, żelu do prania, brokat).

Wyrabianie masy solnej jest związane z większym oporem, dlatego należy się nią bawić na początku. Slime jest bardzo elastycznym materiałem, może być stosowana na późniejszym etapie zabawy. Zabawa pobudza zmysły, przede wszystkim dotyku, ale też smaku, węchu, wzroku. Angażuje obydwie strony i pogłębia relację. Pobudza wyobraźnię dziecka, kiedy różne przedmioty i postacie są konstruowane przy użyciu wcześniej przygotowanego materiału. Podczas przygotowywania przez dziecko każdej z tych substancji należy podkreślać, jakie mogą być kontakty dziecka z jej kolorem, rodzajem powierzchni, szorstkością, gładkością, wodnistością, zapachem i smakiem (odrobina materiału na język). Należy uświadomić dziecku, jak jest wspaniale robić coś dla siebie i wzmacniać poczucie własnych kompetencji.

   

Wymyśl własną grę planszową (Sandy Carter)

Celem zabawy jest zlikwidowanie trudności w uczeniu się, czytaniu, pisaniu i rozumieniu matematyki oraz uzyskanie wiedzy na temat historii wzorców rodzinnych i wyobrażeń dziecka o sobie samym.

Opis

Należy przygotować dużą kartkę (jak gazeta lub plakat) z narysowaną na niej za pomocą linijki sześciocentymetrowej ramki wzdłuż krawędzi papieru. Kolejnym krokiem jest podzielenie ramki na prostokąty podobnie jak w grze „Monopol” i zaznaczenie jednego punktu startowego, pisząc na nim „START”. Następnie należy przygotować kostkę i pionki. Jako pionki w grze posłużą cukierki owinięte papierkami.

Umieszczamy na polu „START” tyle cukierków, ile jest graczy. Rzucamy kostką. Gracz z najlepszym wynikiem startuje pierwszy. Gra posuwa się w prawo, zgodnie
z ruchem wskazówek zegara. Gracz numer jeden przesuwa cukierek o tyle pól, ile oczek wypadło na kostce. Każdy gracz wykonuje instrukcje z pola, na którym stanął lub, jeśli jest puste, wypełnia je instrukcją według własnego wyboru, np. „Huragan uderzył w twój dom; oddaj wszystkie swoje cukierki”. Ważnym elementem gry jest wybór i twórczość. Za każdym razem, kiedy gracz mija pole „START”, dostaje nowego cukierka. Sugeruje się, żeby nie zjadać cukierków, dopóki gra się nie skończy. Gra toczy się, dopóki wszystkie pola nie zostaną wypełnione. Jeśli czas jest ograniczony, osoba ją prowadząca może zacząć słowami: „Będziemy grać do, np. godziny … (podać konkretną – zegar powinien być na widocznym miejscu).

Gra jest dedykowana dla dzieci wycofanych, zbuntowanych i opornych.

 

Magiczny dywan (Dolores M. Conyers)

 Celem zabawy uzyskanie zmiany w przypadku dzieci, które mają problemy z uwagą i samokontrolą.

Opis

Do zabawy potrzebny jest kolorowy dywan z frędzlami, który leży wśród zabawek
i może być wykorzystany jako magiczny dywan. Dywan zabiera dzieci do różnych miejsc, pozwala też im uciec z innych miejsc albo umożliwia znalezienie miejsca spokoju i odosobnienia. Czasem może być innym środkiem transportu, np. samochodem albo pokojem w pokoju, bezludną wyspą lub ufortyfikowanym zamkiem otoczonym fosą pełną aligatorów. Dywan umieszczony wśród zabawek zachęca do zabawy, np.: „Zabawmy się w dom”, „Zbudujmy fort”, „Zróbmy namiot z koca w pokoju”. Do zabawy można wykorzystać więcej dywanów, które będą służyły do przedstawienia różnych miejsc.

Zabawa jest zalecana dla dzieci z zaburzeniami uwagi oraz z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).

 

Sztuka bazgrołów (Leslie H. Lowe)

 Celem zabawy jest wspieranie dziecka w określaniu, wyrażaniu i panowaniu (regulowanie, radzeniu sobie) nad swoimi emocjami oraz przeżyciami.

Opis:

Zabawa najlepiej wychodzi w grupie (można bawić się sam na sam z dzieckiem, ale wtedy trzeba kilkukrotnie wymieniać się kartką, znakomicie za to sprawdza się, jako zabawa dla całej rodziny – im więcej członków rodziny w nią gra, tym jest ciekawsza).

Każdy z uczestników rysuje na kartce jeden dowolny element. Może to być cokolwiek, coś co akurat przyszło mu do głowy. Obrazek przekazywany jest dalej, do następnej osoby (wg jakiegoś klucza – np. ruch wskazówek zegara, osobie starszej ode mnie) – w celu dorysowania kolejnego elementu. Następnie obrazek wędruje dalej, aż każdy uczestnik zabawy (każdy członek rodziny) będzie miał go w rękach i będzie mógł go uzupełnić. Po zakończeniu – kiedy każdy otrzyma kartkę, na której narysował pierwszy obrazek, następuje omówienie. Wreszcie tworzy się historię grupy – opowieść inspirowaną wszystkimi rysunkami.

Wskazania: nadpobudliwość, dysfunkcje rodzinne, wzmocnienie samooceny, integracja grupy.

 

Bibliografia:

1. Albański, L. (2018). Zabawa w edukacji przedszkolnej. Jelenia Góra: Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze.
2. Brzezińska, A. I., Batkowski, M., Kaczmarska, D., Włodarczyk, A., Zamecka, N. (2011). O roli zabawy w przygotowaniu dziecka do dorosłego życia. Wychowanie w Przedszkolu, 10, 5-13.
3. Furmanowska, M. (2017). Terapia zabawą (ludoterapia). Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy, 23 (2), 83-94.
4.  Geldard, K., Geldard, D. (2005). Jak pracować z dziecięcymi grupami terapeutycznymi. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
5. Jacobs, M. (2007). Donald W. Winnicott. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
6. Kaduson, H., Schaefer, C. (red.) (2011). Zabawa w psychoterapii. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 
7. Landreth, G.L. (2016). Terapia zabawą. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
8. Muchacka, B. (2014). Zabawa w poznawczym rozwoju dziecka. Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna, 1 (3), 7-13.
9. Rochovska, I. (2011). Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce: kwartalnik dla nauczycieli, 2-3, 17-21.

10. Winnicott D. (2010) Dziecko, jego rodzina i świat. Warszawa: OW Ingenium.

11. Winnicott D. (2011) Zabawa a rzeczywistość. Gdańsk: Imago.

12. Winnicott D. (2019) Procesy dojrzewania i sprzyjające środowisko. Gdańsk: Imago.